როგორ ვიპოვოთ შინაგანი რესურსები იმისათვის, რომ არ გადავიწვათ

2016 წელს ჩავატარე გამოკითხვა პროფესიული გადაწვის პროფილაქტიკისა და სტრესის მართვის შესახებ ბელარუსულ არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და ინიციატივებში, რითაც, ფაქტობრივად, საკუთარ თავს ვაიძულე გამეაზრებინა როგორც საკუთარი, ისე ჩემი კოლეგების გამოცდილება. ამ დროს უკვე ვაცნობიერებდი, რომ გადაწვის პირას ვიყავი და ვცდილობდი აკადემიური კვლევის პოზიციიდან მაინც მეპოვნა საყრდენი წერტილები და კვლავ მომექცია სიტუაცია კონტროლის ქვეშ. კვლევის პროცესში ვკითხულობდი ემოციური და პროფესიული გადაწვის მიზეზებზე, სიმპტომებსა და შედეგებზე; იმაზე თუ რატომ იმყოფებიან რისკის ზონაში ის დამხმარე სპეციალისტები და აქტივისტები, ვინც მოწყვლად ჯგუფებთან მუშაობს და დახმარებას უწევს ადამიანებს, რომლებმაც ძალადობა, დისკრიმინაცია, ტკვილი, სასოწარკვეთა და სხვა საშინელებები გამოიარეს; იმაზე, თუ როგორ განვიცდით მეორად ტრავმას და ვიწვებით მას შემდეგ, რაც ემპათიურად ვერთვებით სხვის ცხოვრებაში. ბოლო სამი წლის განმავლობაში პროფესიული გადაწვის თემაზე რამდენიმე სემინარსა და ვორქშოფში მივიღე მონაწილეობა.თეორიული ნაწილი თითქოს უკვე ზეპირად ვიცი და პრაქტიკული დავალებებიც ჩემსცნობისმოყვარეობასა და ინტერესს იწვევდა მათი შესრულების პროცესში, მაგრამ მიუხედავად ამისა, საკუთარ ყოველდღიურობაში დაბრუნებული რატომღაც მაშინვე ვკარგავდი ოპტიმიზმს და ვგრძნობდი, რომ სამუშაოს რიტმი ისევ ბოლოს მიღებდა.  

როდესაც გადაწვაზე ვსაუბრობთ, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ფაქტორები, რომლებიც მას ხელს უწყობს, სამ დონეზე შეგვიძლია განვალაგოთ:

1) საზოგადოება - ეს ის კონტექსტია, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ (და, რომელიც ჩვენი სოციუმისა და კულტურის ღირებულებებს მოიცავს). აქ მოიაზრება, მაგალითად, ჩვენს მიმართ არსებული მოლოდინი, რომ რამეს მივაღწიოთ და კონკურენტუნარიანები ვიყოთ, ’’სოციალური წარმატების’’ ცნება, ცხოვრების რთული სოციალურ-ეკონომიკური პირობები, სახელმწიფოს მხრიდან არსებული მუქარები და საფრთხე, დევნა, ზოგადი პოლიტიკური მდგომარეობა ქვეყანაში და ბევრი სხვა რამ. ვგრძნობ თუ არა თავს უსაფრთხოდ იმ გარემოში, რომელშიც ვცხოვრობ, იმ იდენტობით, რომელსაც ვატარებ და იმ საქმიანობით, რომელსაც ვახორციელებ? ხდება თუ არა ჩემი საქმიანობის მნიშვნელობის აღიარება? სარგებლობს თუ არა ეს საქმიანობა საზოგადოებრივი მოწონებით?

2) ორგანიზაცია - აქ მოიაზრება ორგანიზაციული ’’ცხოვრების’’ ღირებულებები და შინაგანინორმები: როგორ ვმუშაობთ, როგორ ვანაწილებთ დატვირთვას, ვუჭერთ თუ არა მხარს ერთმანეთს? როგორ პირობებში ვმუშაობთ? შეგვიძლია თუ არა ღიად საუბარი ჯგუფურ პროცესებზე და კონფლიქტების კონსტრუქციულად ამოწურვა?  შეგვიძლია თუ არა არაძალადობრივი კომუნიკაციის პრინციპების მოშველიება? შეგვიძლია თუ არა ერთმანეთს დახმარება ვთხოვოთ სირთულეების წარმოშობის შემთხვევაში? რას ეყრდნობა ჩვენი ორგანიზაციის სტრუქტურა - პარტნიორულ ურთიერთობებს თუ ხისტად ვერტიკალურ იერარქიას? გვაქვს თუ არა მკაფიო სამუშაო გრაფიკი?

3) ინდივიდი - აქ შეგვიძლია პიროვნების ინდივიდუალური თავისებურებები განვიხილოთ, მათ შორის, იმ ოჯახში არსებული  მსოფლმხედველობა და ’’ნორმები’’, სადაც გავიზარდეთ. როგორი მიმართება მაქვს საკუთარ სხეულსა და ჯანმრთელობასთან? გამაჩნია თუ არა იმის რესურსები, რომ საკუთარ თავს შვებულება მოვუწყო? წარმოადგენს თუ არა სამუშაოთი შეპყრობილობა ჩემი ოჯახისთვის ზეღირებულებას? ვგრძნობ თუ არა თავს დამნაშავედ,როდესაც სამუშაოს  ვერ ვუმკლავდები ან ავად ვარ და ვერ ვმუშაობ? გამაჩნია თუ არა მხარდაჭერის სისტემა მიმღები და თბილი ახლობელი ადამიანების სახით? რამდენად კომფორტული და ჩვეულია ჩემთვის საკუთარ თავზე ზრუნვა და დასვენება? მაქვს თუ არა იმის უნარი, რომ განვსაზღვრო, როდის უახლოვდება ჩემი ძალები დასასრულს? არის თუ არა ჩემი სამსახური/აქტივიზმი ერთადერთი სფერო, რომლის მეშვეობითაც საკუთარ თავს განვსაზღვრავ და წარმოადგენს თუ არა ეს ჩემი იდენტობის ქვაკუთხედს? ვამაყობ თუ არა იმით, რომ დასვენების გარეშე ვმუშაობ და ძილის უკმარისობა მაქვს? რაში მდგომარეობს ჩემი ღირებულება? რამდენად კმაყოფილი ვარ ჩემი ცხოვრების ხარისხით და ვგრძნობ თუ არა თავს ბედნიერად?

ყველას გაგვაჩნია სამსახურთან, დასვენებასთან, შრომასთან, აქტივიზმთან, საკუთარ საჭიროებებთან, ცხოვრების ხარისხსა და ჯანმრთელობასთან მიმართებაში პირადი ღირებულებები და პრინციპები, თუმცა, ამავე დროს, ჩვენ დიდი სისტემების, კოლექტივების, ჯგუფების ნაწილიც ვართ, რომლებში ყოფნაც მიღებულია გარკვეული დაწერილი თუდაუწერელი წესებისა და ნორმების დაცვით. კოლაფსი მაშინ ხდება ხოლმე, როდესაც ამ ორი განზომილებიდან არცერთში არ არის მიღებული აზრი იმის შესახებ, რომ დასვენება ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია, რომ ადამიანი აპრიორი ღირებულია. ჩვენ სოციალური, აქტივისტური და პირადი ეფექტურობის მახეში ვებმებით და რაც უფრო აქტიურად ვცდილობთგამოთავისუფლებას, მით უფრო მეტად ვეხვევით ამ ობობას ქსელში.

სხვათა შორის, იმ ადამიანების პასუხებმა, ვინც ჩემი კვლევის ფარგლებში კითხვარი შეავსო, მხოლოდ დამიდასტურა დაკვირვებები იმის თაობაზე, რომ თუკი ინდივიდუალურ დონეზე ადამიანები მცირე ინტუიციურ ძალისხმევას მაინც იჩენენ საკუთარ მდგომარეობებთან გასამკლავებლად, ორგანიზაციულ დონეზე საქმე გაცილებით უფრო მძიმეა: რესურსების მუდმივი უქონლობა, დროის უკმარისობა, სამუშაო დავალებების დიდი რაოდენობა. თითქმის არ ხდება იმის გაცნობიერება თუ რატომ უნდა იყოს მნიშვნელოვანი და პრიორიტეტული პროფესიული გადაწვის გადალახვასთან დაკავშირებული პრაქტიკები. იმ პირობების გათვალისწინებით, რომელშიც ბევრი აქტივისტი ცხოვრობს და მუშაობს, ეს გასაკვირი სულაც არ არის, თუმცა ნუგეშისმომცემია ის ფაქტი, რომ: 

ა) გადაწვა, უიმედობის, სასოწარკვეთისა და უძლურების შეგრძნება - კოლექტიური გამოცდილებაა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ არ ვართ მარტო ჩვენი უარყოფითი და რთული მდგომარეობების პირისპირ. ეს მდგომარეობები ჩვენი ფსიქიკის აბსოლუტურად ნორმალური რეაქციაა იმ, ხანდახან,არანორმალურ პირობებზე, რომლებშიც ცხოვრება და მუშაობა გვიწევს, და სულაც არ არის ჩვენი პირადი წუნის ან ნაკლის გამოხატულება. 

ბ) ინდივიდუალურ დონეზე მოქმედების დაწყება გაცილებით უფრო ადვილია. სულაც არ არის აუცილებელი ველოდოთ, რომ სამყარო ან თავზე დაგვენგრევა ან მისი გამოსწორებისთვის ყველა სასურველ ცვლილებას ხორცი შეესხმება. საკუთარი ცხოვრების გადაწყობა დღეიდანვე შეიძლება, თუნდაც მცირე ნაბიჯებით. სწორედ ეს დაგვეხმარება გადავლახოთ ’’დასწავლილი უსუსურობა’’. 

გთავაზობთ ახლავე, ხმამაღლა გაიმეოროთ შემდეგი ფრაზა და მისი წარმოთქმისას საკუთარ თავს დაუგდოთ ყური:

’’დღეიდან ვიღებ პასუხისმგებლობას პრიორიტეტად დავსახო საკუთარი კეთილდღეობა და საკუთარი ფიზიკური და ფსიქო-ემოციური ჯანმრთელობა.’’

როგორ შეგრძნებებს იწვევს ეს ფრაზა თქვენში? ხომ არ ბრაზდებით ან გიჩნდებათ სურვილი საკუთარ თავს მიუგოთ, რომ ეს რაღაც უაზრობა ან გაუგონარი რადიკალიზმია, ’’ძირგამომთხრელი და რევოლუციური’’ აზრები? თუ , პირიქით, სიმშვიდეს გრძნობთ?

მახსოვს, ერთხელ შვებულებაში ყოფნისას ასეთი ჩანაწერი გავაკეთე:

’’ვორკაჰოლისტური აღფრთოვანება და მაზოხისტის მორალური უპირატესობის განცდა ერთ მშვენიერ დღეს ვერაფერს გააწყობს სხეულთან, რომელიც სიკვდილამდეა დაღლილი’’. როდესაც, რამდენიმე ხნის შემდეგ, ეს ჩანაწერი კვლავ ვიპოვე, გამიკვირდა, ნუთუ ეს ჩემი აზრები იყო. ახლა მიწევს საკუთარ თავს ხშირ-ხშირად შევახსენო, რომ სხეული ბრძენია, ამიტომ პროდუქტიულობის სახელით მის წინააღმდეგ გაჩაღებული ნებისმიერი ბრძოლა იმით მთავრდება, რომ ის ოსტატურად დაგცემს ბეჭებზე. იმისათვის, რომ ცოცხალი გადარჩე, სხეულს ანგარიში უნდა გაუწიო.

ჩვენ ( საკუთარ თავსა და ჩემს კოლეგებს ვგულისხმობ) გავიზარდეთ კულტურაში, რომელშიც არ გვასწავლიდნენ, როგორ გამოვიჩინოთ საკუთარი თავის მიმართ მგრძნობელობა და ყურადღება და, რომელშიც ძალიან მცირე მნიშვნელობა ენიჭებოდა იმას თუ რა ხდება ჩვენს თავს სინამდვილეში ემოციური, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით. ამისათვის საჭიროა საკუთარ თავზე დაკვირვება, შინაგანი პროცესებისათვის თვალყურის დევნება ისევე, როგორც ცნობისმოყვარეობისა და სიკეთის გარკვეული დონე, დიახ, ისევ საკუთარი თავის მიმართ.

იმის გასაგებად, რომ რაღაც ისე არ არის, როგორც საჭიროა, პირველ რიგში, გვერდზე უნდა გადავდოთ საქმე და გავჩერდეთ (ბევრისთვის შინაგანად ესეც ’’დაუშვებელ ფუფუნებად’’ აღიქმება), შემდეგ აუცილებელია, ყური დავუგდოთ საკუთარ თავს და ბოლოს, შევადაროთ ჩვენი ამჟამინდელი მდგომარეობა ჩვენს სხვა (სასურველია უფრო რესურსებით მდიდარ) მდგომარეობებს და ვკითხოთ საკუთარ თავს თუ რაში ვხედავთ განსხვავებას. აუცილებელია იმის მოფიქრებაც თუ რა უნდა მოვიმოქმედოთ და მოვუხერხოთ საკუთარ თავს მსგავს სიტუაციებში. 

საბედნიეროდ, ამ უნარის გამომუშავება შესაძლებელია.

1. ისწავლეთ საკუთარი ენერგიის დონის განსაზღვრა

სამწუხაროდ, ენერგიის მარაგი, რომელიც ცხოვრებისა და სამუშაოსთვის გაგვაჩნია - ამოწურვადია. მაგალითად, ტელეფონის ელემენტიც მხოლოდ გარკვეულ ზღვარამდე იტენება. ეს არის მოცემულობა, რომელსაც ანგარიში უნდა გავუწიოთ, მაგრამ თუკი ტელეფონში მუხტის დონის მაჩვენებელი ეკრანზეა გამოყვანილი და მისი დატენვის საჭიროებას სპეციალური შეტყობინება გვახსენებს, ადამიანის სხეულის შემთხვევაში საქმე სულ სხვანაირადაა. აბა, ახლავე სცადეთ საკუთარი ენერგიის დონე შეაფასოთ 0-დან (სრული გამოფიტვა და გამოუვალი აპათია, თქვენ დილით საწოლიდან ადგომის ენერგიაც კი არ გაქვთ; ) 10-მდე (თქვენ იმყოფებით თქვენი გონებრივი და ფიზიკური ძალების მწვერვალზე, ომახიანად და ჯანმრთელად ხართ და ოპტიმისტურად იყურებით მომავალში) შკალაზე. ამის გაკეთება რეგულარულად არის საჭირო იმისათვის, რომ გამოიმუშაოთ ჩვევა და ისწავლოთ თქვენი რესურსული და არარესურსული მდგომარეობების ერთმანეთისგან განსხვავება, რათა განსაზღვროთ თქვენი დაღლილობისა და გამოფიტვის დონე, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც გრძნობთ ფრუსტრაციას, აპათიას, მუშაობის მოტივაცია და პროდუქტიულობა დაქვეითებული გაქვთ და არაფერი გახარებთ. ჰკითხეთ ამ დროს საკუთარ თავს, თუ როგორია თქვენი ენერგიის დონე. 

2. შეადგინეთ რესურსების სია და რეგულარულად შეავსეთ ის

მე მომწონს ჩემი შინაგანი ელემენტის ვიზუალიზაცია და იმის დანახვა, რომ ის უნდა დაიტენოს და სხვა გამოსავალი არ არსებობს. ეს პრაქტიკა მეხმარება გვერდზე გადავყარო აზრები იმის შესახებ, რომ ’’ახლა ჩემს თავს ამის საშუალებას ვერ მივცემ’’, ’’რა ვუყო სამუშაოთი შეპყრობილობით განპირობებულ წვას?’’, ან ’’რას იფიქრებენ კოლეგები და პარტნიორები თუ დღეს ავადმყოფობის გამო სამსახურიდან დავეთხოვები და საქმეს გადავდებ?’’. თუ მუხტი ბოლომდე დაიცლება - მე, ყველა გაგებით, უბრალოდ გავითიშები. მაშ, როგორ დავტენოთ ელემენტი? პირველ რიგში, თუ თქვენ გრძნობთ, რომ თქვენი ენერგიის დონე მაინც და მაინც მაღალი არაა (იხილეთ წინა პუნქტი), კარგი იქნება საკუთარი თავისთვის ისეთი პერიოდები გამოყოთ, რომელსაც მხოლოდ დასვენებასა და ძალების აღდგენას მიუძღვნით. ჯობია ასეთი პერიოდები ნაკლები ხანგრძლივობის იყოს, მაგრამ უფრო ხშირი. 

ასევე გთავაზობთ შეადგინოთ რესურსების სია (დასაწყისისთვის 15 პუნქტიანი იყოს), სადაც შევა ყველაფერი რასაც თქვენს საყრდენ წერტილებად მიიჩნევთ და, რაც გეხმარებათ თავი დაიცვათ სტრესისგან. დაფიქრდით, როგორი საქმე, ბუნების ობიექტები, განცდები, ქმედებები, ფიქრები, პრაქტიკები, გარესამყაროს ობიექტები, ადამიანები, მათთან ურთიერთქმედების ტიპები იწვევს თქვენს სხეულში (რაც მნიშვნელოვანია!) სასიამოვნო (sic!) გამოძახილს? რა განიჭებთ სიამოვნებისა და სიხარულის შეგრძნება სხეულის დონეზე?

რესურსების ძიება პროცესია, რომელიც საკუთარი თავის კვლევას გულისხმობს. თქვენ, თითქოს თავიდან ეცნობით საკუთარ თავს, როდესაც სვამთ კითხვას: რა მანიჭებს სიამოვნებას? რა მავსებს და მკვებავს? ისეთი რისი კეთება მახალისებს, რის უკანაც ჩემი ღრმა შინაგანი მოტივაცია დგას და არა მარადიული ’’უნდა’’?

მახსოვს, ერთი ტექსტი წავიკითხე, სადაც ეწერა, რომ რომ საკუთარ თავზე ზრუნვა სულაც არ დაიყვანება სურნელოვანი აბაზანების მიღებამდე, მე კი პირიქით მგონია - არ შეიძლება ისეთი, თუნდაც მცირე, რაღაცების უგულვებელყოფა, რომლებიც სიამოვნებას გვანიჭებს. 

3. რეგულარულად დაუბრუნდით რესურსების სიას და გამოიყენეთ ის პრაქტიკაში

რესურსების სია, თავისებურად, შავი დღისათვის განკუთვნილი ’’შპარგალკაა’’. მე ჩემი სია იმ ფერებში გავაფორმე, რომლებიც მსიამოვნებს და სამუშაო მაგიდასთან  ჩამოვკიდე იმისათვის, რომ მუდამ ჩემი მხედველობის არეალში იყოს. 

მნიშვნელოვანია რესურსების სისტემატიურობისა და სისტემურობის შენარჩუნება (აქ ის იგულისხმება, რომ თქვენ გაქვთ რესურსები, რომლებიც უკავშირდება გარე სამყაროს, გარე ობიექტებს, სხვა ადამიანებს, მაგრამ გაგაჩნიათ ისეთებიც, რომლებიც უფრო თქვენს შინაგან, პიროვნულ შესაძლებლობებზეა მიბმული, მაგალითად კითხვით ტკბობა, მედიტაცია ან სეირნობა), მათი დანერგვა ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ყოველდღე, ყოველ კვირა, ყოველ თვე. ყოველდღიური მედიტაციის 10 წუთი უფრო მეტ გავლენას ახდენს თქვენს კეთილდღეობაზე, ვიდრე ერთი საათის მანძილზე მედიტაცია, მაგრამ თვეში ერთხელ - ხომ გსმენიათ, წყალი ქვას ხვრეტსო.

4. გამოიჩინეთ კეთილგანწყობა, მგრძნობიარობა და თანაგანცდა საკუთარი თავის მიმართ 

გადაწვის მიზეზი შეიძლება იმაშიც მდგომარეობდეს, რომ ჩვენი წარმოდგენა ჩვენს თავზე, როგორც იდეალურ აქტივისტსა და მუშაკზე, რომელიც მუდამ მისაწვდომია, დღეში 24 საათი მუშაობს, ნებისმიერ სტრესს უმკლავდება, მუდამ ენერგიასა და ენთუზიაზმს ასხივებს (ეს სია შეიძლება უსასრულოდ გაგრძელდეს) - არარეალისტურია და შორია იმისგან, თუ რას წარმოვადგენთ რეალურად, როგორც, შესაბამისი თავისებურებების მქონე, ჩვეულებრივი ცოცხალი ადამიანები. ხშირად ის მოთხოვნები, რომლებსაც საკუთარ თავს საკმაოდ აგრესიულად და დაჟინებით ვუყენებთ პირდაპირ წინააღმდეგობაში მოდის ცხოვრების ნორმალურ დინებასთან.

შეეცადეთ საკუთარი თავის მიმართ სიკეთე და ყურადღება გამოიჩინოთ, მოეკიდეთ საკუთარ თავს გაგებით. სხეულის მოთხოვნილებებთან, მის არაიდეალურობასა და სუსტ წერტილებთან ბრძოლის ნაცვლად,  ყურადღება მიაპყრეთ მის მრავლისმთქმელ სიგნალებსა და სიმპტომებს. გადაიტანეთ ყურადღება მადლიერების გრძნობაზე იმის გამო, რომ საშუალება გაქვთ განიცადოთ მთელი ეს სენსორული მრავალფეროვნება, ფიზიკურად იმყოფებოდეთ ამ სამყაროში, შეიმეცნოთ, იფიქროთ, ხალისით იმოძრაოთ, გემრიელად ჭამოთ, დაკავდეთ სექსით, გესმოდეთ, შეეხოთ, იგრძნოთ, გქონდეთ კავშირი სხვა ადამიანებთან, მათთან ერთად აკეთოთ შესანიშნავი და რთული რამეები იმისათვის, რომ ჩვენი სამყარო უკეთესი გახდეს. 

5. რესურსების ინდივიდუალური პრაქტიკა შეიძლება კოლექტიური გახდეს

კოლეგებთან ერთად პროფესიულ გადაწვაზე საუბარი მნიშვნელოვანია ისევე, როგორც რესურსებისა და პრაქტიკების გაცვლა-გაზიარება. ზემოთ დასახელებული მიზეზების გამო ეს ხელს უწყობს სოლიდარობის გამყარებასა და იზოლაციის გადალახვას, რომელშიც გადაწვის მდგომარეობაში მყოფი ადამიანი ხშირად აღმოჩნდება ხოლმე. საკუთარი მაგალითის გაზიარების მეშვეობით ჩვენ შეგვიძლია ცვლილების აგენტად ვიქცეთ და ვაჩვენოთ როგორია საკუთარი თავის მიმართ’’რადიკალური’’ მიმღებლობა, საკუთარ თავსა და სხვებთან სათუთი მოპყრობა ისევე, როგორც  ერთმანეთის მხარდაჭერა და ერთმანეთისგან სწავლა. მაგალითად, მე და ჩემმა კოლეგებმა მოვიფიქრეთ ხუმრობა იმასთან დაკავშირებით, რომ ’’ფითილი დაგვიძველდა’’, მე კი მუსიკალური ფლეილისტი შევადგინე, სადაც ყველა სიმღერა შეიცავს სიტყვას ’’burning’’  ’’burn’’ (ინგლ. წვა)  - ჩვენ ეს ძალიან გვახალისებდა და გვაახლოვებდა და ამავე დროს გვიბრუნებდა დასაყრდენსა და მიწაზე მყარად დგომის შეგრძნებას.